تحلیل تأثیر عوامل اقتصادی-اجتماعی بر شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی کلان‌شهر مشهد

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز

2 استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز

چکیده

براساس آمار وزارت راه و شهرسازی، جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در شهر مشهد در سال 1385، 820 هزار نفر و در سال 1393 نزدیک به یک میلیون و دویست هزار نفر بوده است و این روند افزایشی جمعیتی و کالبدی، اسکان غیررسمی را به موضوع پیچیده‌ای در کلان‌شهر مشهد تبدیل کرده است. این مقاله به شناسایی عوامل و متغیرهای شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در کلان‌شهر مشهد و معرفی این ابعاد و متغیرها و به بررسی تحلیلی دو عامل اقتصادی و اجتماعی پرداخته است. این پژوهش از نظر روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی است و  اطلاعات آن به روش اسنادی و میدانی گردآوری شده است. تحلیل کمی پژوهش متکی بر استفاده از نرم‌افزارهای SPSS برای تجزیه و تحلیل آماری و VENSIM برای رسم دیاگرام‌های علی و معلولی است. داده‌های ورودی این نرم‌افزارها از راه تکمیل پرسشنامه‌ها برای دو جامعۀ کارشناسان (مرتبط با امر اسکان غیررسمی) و ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی شهر مشهد (8 پهنۀ سکونتی) به‌دست آمده است. بنابر نظر کارشناسان و ساکنان، عامل اقتصادی به‌خصوص متغیرهای درآمد اندک، خشکسالی و رکود کشاورزی و بیکاری تأثیر بسیار مهم‌تر و قوی‌تری نسبت به عامل اجتماعی داشته‌اند. در فرایند گسترش اسکان غیررسمی، این متغیرها چرخه‌هایی را ایجاد می‌کنند که خود سبب تقویت و به‌حرکت درآوردن سریع‌تر چرخه‌های متغیرهای اجتماعی و درنهایت، گسترش سکونتگاه‌ها شده‌اند. درآخر، پیشنهادهای پژوهش در جهت تضعیف قدرت چرخه‌های اقتصادی بیان شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Analysis on the Role of Socioeconomic Factors in the Formation and Expansion of Informal Settlements of Mashhad Metropolis

نویسندگان [English]

  • Rasool Ghorbani 1
  • Omid Ali Kharazmi 2
  • Naeema Torkmanniya 3
1 Professor of Geography and Urban Planning, Tabriz University, Tabriz, Iran
2 Assistant Professor of Geography, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
3 PhD in Geography and Urban Planning, Tabriz University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Introduction
Informal settlement involves a variety of meanings dependent on the geographical situation, how to capture the land and the legal, physical, administrative and economic dimensions. It refers to a specific term in any political system and human societies. But the most appropriate definition of informal settlements is more adapted to the context of informal settlements of Mashhad. As defined by the Supreme Council of Architecture and Urban Development of Iran: The informal settlements are the tissues that are located mostly on the edge of cities and metropolises and formed outside the formal development plan. Residents of these tissues are low-income groups and rural immigrants. These tissues do not have safety, strength, social security, services and urban infrastructure. The Mashhad metropolis is one of the most prominent centers of informal settlements in the country which make up 33% of the population of Mashhad as marginalized. The population of these settlements in 2014 reached 1183 thousand inhabited in the region, 3894 hectares in area, within the urban development and outside the service area of Mashhad. This demographic and its consequences shows the necessity of attention, identifying the causes and factors of the formation and expansion of this problem, and ultimately necessity of effective planning in Mashhad metropolis.
In this article, we have selected two categories of factors for the formation and expansion of informal settlements, namely economic and socio-cultural factors. Their components and variables have been determined by reviewing theoretical foundations and interviewing experts and then it is determined how effective these factors are in this research through a survey of experts. The degree of importance of each of the factors and variables will also be obtained by completing the questionnaire by the residents of the informal housing areas.
Methodology 
This research is applied and the research methodology is descriptive-analytical. The data collection tool is library documents and survey. A quantitative research approach is based on the use of SPSS for statistical analysis and VENSIM for drawing causal and disability diagrams. Questionnaires are completed in two different communities of related experts and residents of informal settlements in Mashhad. The number of questionnaires for the first community was 55, which was completed several times by Delphi method. The number of questionnaires for the second population was calculated based on Cochran's formula with 384 questionnaires. The reliability coefficient in the questionnaire of the residents of informal settlements was 0.909 and 0.882 in the expert answers, as a good reliability.
Results and discussion 
Due to the large number of factors involved in creating informal settlements at different levels, there should be a comprehensive approach to all of these factors. Using systemic thinking, people gain a better understanding of the world by viewing patterns that change over time, not seeing them as unique events. If we have the ability to view the whole system image with its details, it will be determined by the cause of the conflict of activities, the relationships between them, and patterns of results. Therefore, all the factors found in various studies are used in this research. By summarizing theoretical foundations and applying the comprehensive consideration of all factors, these factors are divided into 5 subsystems: macro, managerial, economic, social and physical-environmental indicators that in this research, two economic and socio-cultural factors are investigated.
Economic factors have 10 variables including drought and economic downturn, easy creation of early employment, low land prices, low housing prices, inflation, and housing rental, and low income, job opportunities, rising living costs, unemployment and stagnation in surrounding cities.
Social factors have 12 variables that include immigration, cultural convergence of migrants, and rapid population growth. The variables are including religious attraction of Mashhad, the rate of illiteracy, the increase in the number of children and the need for more space, the need for security and safety along with the relatives, lifestyle changes, social inequality, change in sex ratio, and increase in household size and burden.
Conclusion   
The results of the tests indicated that the economic factor had more effect on the formation and expansion of informal settlement of Mashhad. The most important variables are poverty and low income, drought and agricultural recession and unemployment. It can be said that the inhabitants and experts are equally concerned about this and it's just the difference in the more comprehensive view of the experts that the drought and agricultural recession are considered to be the most effective factor. In summarizing the views of residents and experts, one can find out the most effective variables of the social factor: migration, rapid population growth and religious attraction in Mashhad. According to the impact of variables, we can draw the diagram of the socio-economic system of the extension of informal settlement of Mashhad as well as their causal and non-functional relationships. One-way and two-way relationships are formed between the variables that generate cycles. Strong cycles belong to economic variables that perform like primary causes, the reason for this is the decision to migrate and pass from the hometown and take off from the ancestral soil, especially for the villagers. The result is an intra-urban and sub-urban migration cycle that migration from outside the cities plays a more significant role in the formation of informal settlements.
According to the final diagram, the direction and purpose of the strategies and suggestions should be aimed at weakening the effective cycle of expanding informal settlements of these cycles to be more strategic state in both the regional and national levels. These conditions can present ways to weaken or defeat these cycles including strengthening agriculture in the cities around Mashhad, strengthening small towns on the regional level and strengthening neighboring cities, housing for low-income groups, controlling inflation at the national level, formalizing land ownership in these areas, and social empowerment of these residents at the local level.

کلیدواژه‌ها [English]

  • expansion of informal settlements
  • economic factors
  • socio-cultural factors
  • Mashhad Metropolis
  1. اطهاری، کمال. (1374). حاشیه‌نشینی در ایران، علل و راهحلها. مجموعة مقالات دومین سمینار سیاست‌های توسعة مسکن در ایران. جلد اول.
  2. پیران، پرویز. (1366). «شهرنشینی شتابان و ناهمگون، آلونک‌نشینی در شهران». مجلۀ اطلاعات سیاسیاقتصادی. شماره‌های 1، 3، 4، 5 و 7.
  3. پیران، پرویز. (1382). «اجتماعات اسکان غیررسمی در ایران: از دنیای زندة زندگی روزمره تا تحلیل نظری». کارگاه تخصصی اسکان غیررسمی در ایران. دانشگاه شهید بهشتی.
  4. پیران، پرویز. (1387). «از اسکان غیررسمی تا اسکان نایابی». مجلۀ هفت‌شهر. شمارة 24 و 23. ص 29-14.
  5. پیران، پرویز. (1381). «بازهم در باب اسکان غیررسمی: مورد شیر‌آباد زاهدان». هفت‌شهر فصلنامۀ عمران و بهسازی شهری. وزارت مسکن و شهرسازی. شماره‌های 9 و 10. ص 12-5.
  6. پیران، پرویز. (1366). «شهرنشینی شتابان و ناهمگون: مسکن نابهنجار». ماهنامۀ سیاسی-اقتصادی. شماره‌های 24-14. تهران.
  7. پیران، پرویز. (1367). «حاشیه‌نشینی در ایران». اطلاعات اقتصادی-سیاسی. سال 3. شمارۀ 1. تهران.
  8. پیران، پرویز. (1368). «تقدم و تسلط شهری: دیدگاه‌های نظری». ماهنامۀ سیاسی-اقتصادی. شمارة 30. تهران.
  9. پیران، پرویز. (1374). «آلونک‌نشینی در ایران: بخش پایانی». مجلة اطلاعات سیاسی-اقتصادی. شماره‌های 96-95.
  10. جوان، جعفر و سیدمهدی سیدی. (1384). «کوتاه نگرشی بر ساخت‌و‌سازهای غیر‌مجاز در حاشیۀ شهر مشهد». مجلۀ جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای. شمارة 4. ص 72-55.
  11. حاتمی‌نژاد، حسین. (1382). «اسکان غیررسمی در جهان». ماهنامه شهرداری‌ها. سال 5. شمارة ۵۰. ص 27-19.
  12. حاتمی‌نژاد، حسین و محمدجعفر زمردیان. (1381). «اسکان غیررسمی در مشهد». ماهنامۀ شهرداری‌ها. سال 4. شمارة 45. ص 21-16.
  13. حداد‌مقدم، زهره. (1391). «مطالعة عوامل مؤثر بر بهبود وضعیت اسکان غیررسمی (محلة پنج تن منطقة 4 شهرداری مشهد)». پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشکدة ادبیات. دانشگاه فردوسی.
  14. رستم‌زاده، یاور. (1391). «ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی در محلات شهری با بررسی نگرش ساکنین محلی (مورد‌پژوهی: محلة توحید شهر بندرعباس». مدیریت شهری. شمارة 28. ص 336-321.
  15. روستایی، شهریور، احدنژاد، اصغری زمانی، زنگنه و سعیدی. (2015). «ارزیابی فقر شهری در محلات اسکان غیررسمی شهر کرمانشاه با استفاده از مدل تحلیل عاملی (نمونة موردی: محلة دولت‌آباد و شاطرآباد سال 1385)». نشریۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی. شمارة 19 (53). ص 166-137.
  16. سرور، رحیم. (1388). «مقدمه‌ای بر آینده‌نگری گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در منطقة شهری تهران». مجلة هفت‌شهر. شماره‌های 30-29. ص 66-56.
  17. سرور، رحیم. (1392). «آینده‌نگری روند تحولات و راهبردهای مدیریت رشد سکونتگاه‌های غیررسمی در حریم پایتخت». پژوهش‌های جغرافیای انتظامی. سال اول. شمارة 3. ص 22-1.
  18. شریفی، مریم، جعفر جوان،حمید شایان و محمدرحیم‌ رهنما. (1393). «تحلیل علل جمعیت‌پذیری روستاهای حریم مادرشهرها با استفاده از تحلیل عاملی (مطالعة موردی: قلعة خیابان مشهد)». پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی. سال 4. شمارۀ 1. ص 29-15.
  19. صفری شالی، رضا و حبیب‌پور گتابی، کرم. (1391). راهنمای جامع کاربرد SPSS در تحقیقات پیمایشی (تحلیل داده‌های کمی). تهران: لویه، متفکران.
  20. محمودی‌پاتی، فرزین و محمد محمد‌پور عمران. (1387). سیاست‌های مدیریت زمین شهری. تهران: انتشارت شهیدی.
  21. مشتاق، آزاده. (1392). «بررسی و تحلیل اسکان غیررسمی در منطقة 6 شهرداری مشهد با رویکرد توانمندسازی اجتماع‌محور». پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشکدة ادبیات. دانشگاه فردوسی.
  22. منصوری، حسین. (1389). «تحلیل ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی و کیفیت سکونتگاهی حاشیه‌نشینان در راستای توانمندسازی (ناحیة 3 منطقة 3 شهرداری مشهد)». پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشکدة ادبیات. دانشگاه فردوسی.
  23. مهندسان مشاور فرنهاد. (1385). طرح مجموعۀ شهری مشهد: گزارش تعیین حریم و محدودة شهر مشهد. تهران.
  24. میره‌ای، محمد، حسین حاتمی‌نژاد و زهرا خدایی. (1392). اسکان غیررسمی در جهان و ایران. تهران: جهاد دانشگاهی واحد استان البرز.
  25. نعیمی، کیومرث. (1394). «آینده‌پژوهی برنامه‌ریزی و توسعة مسکن شهری با تأکید بر مسکن غیررسمی (مطالعة موردی: مساکن غیررسمی شهر سنندج)». پایان‌نامة کارشناسی ارشد. به‌راهنمایی دکتر پورمحمدی. دانشکدة جغرافیا و برنامه‌ریزی. دانشگاه تبریز.
  26. وزارت مسکن و شهرسازی. (1382). «سند ملی توانمند‌سازی و ساماندهی اسکان غیررسمی». مصوببۀ هیأت وزیران.

27. Cowan, L. (2004). Tenderly taming teenagers. New Africa Books.. Retrieved on December 2, 2009 from www/gdrc.org/uem/squatters/squatters.html.

28. Athari, Kamal. (1995). arginalization in Iran, Causes and Solutions. Proceedings of the Second Seminar on Housing Development Policy in Iran. Vol. 1. (in Persian).

29. Farnahad Consulting Engineers. (2006). Mashhad City Design, Report on Determining the Area and Area of Mashhad City, Consulting Engineers and Architectural Advisor. Tehran. Iran. (in Persian).

30. Haddad-Moghaddam, Zohreh. (2012). “Study of Factors Affecting Improvement of Informal Settlement (Five District of Four District of Mashhad 4th District) ”. Master's Thesis. Faculty of Literature. Ferdowsi University. (in Persian).

31. Hatami-Nejad, Hossein & Mohammad-Jafar Zomorodian. (2002). “Informal settlement in Mashhad”. Monthly Publications. Fourth Year. No. 45. PP. 16-21. (in Persian).

32. Hatami-Nejad, Hussein. (2003). “Informal Settlement in the World”. Monthly Government of the Municipalities. fifth year. No. 50. PP. 19-27. (in Persian).

33. Javan, Jafar & Seyyed Mehdi Seyedi. (2005). “ A Short View on Unauthorized Buildings on the Margin of Mashhad ”. Geography and Regional Development. No. 4. PP. 72-55. (in Persian).

34. Johnston, R. (1998). “Technology foresight: Agriculture and food production ”. STMP workshop.

35. Mahmoudi-Pati, Farzin & Mohammad Mohammad-Poor Omran. (2008). Urban land management policies. Tehran: Shahid. (in Persian).

36. Mansouri, Hussein. (2010). “Analysis of Socio-Economic Characteristics and the Quality of Settlement of Marginalized People in the Direction of Empowerment (District of Three Regions of Three Mashhad municipality)”. Master's dissertation. Faculty of Literature. Ferdowsi University. (in Persian).

37. Ministry of Housing and Urban Development. (2003). “National Instrument for Empowerment and Organization of Informal Settlements”. Cabinet of Ministers Resolution. (in Persian).

38. Mirei, Mohammad, Hossein Hatami-Nejad & Zahra Khodaei. (2013). Informal Settlement in the World and Iran. Tehran: Jihad University of Alborz Province. (in Persian).

39. Moshtagh, Azadeh. (2012). “An Investigation and Analysis of Informal Accommodation in Mashhad Six Municipality Region with a Community-Based Empowerment Approach”. Master's Thesis. Faculty of Literature. Ferdowsi University. (in Persian).

40. Naeemi, Kiyomars. (2015). “Future Studies on Urban Planning and Development with an Emphasis on Informal Housing Case Study: Informal Homes of Sanandaj”. Master's Thesis. Supervisor: Dr Pourmohammadi, Faculty of Geography and Planning. Tabriz University. (in Persian).

41. Peattie, L. & J. A. Aldrete-Haas. (1981). “Marginal Settlements in Developing Countries: Research, Advocacy of Policy, and Evolution of Programs”. Annual Review of Sociology. 7 (1). PP. 157-175.

42. Piran, Parviz. (1987a). “Urbanization and Heterogeneous Urbanization in Shahran”. Journal of Political and Economic Information. No. 1, 3, 4, 5, 7. (in Persian).

43. Piran, Parviz. (1987b). “Urgent and Heterogeneous Urbanization: Abnormal Housing”. Political-Economic Monthly. No. 14-24. Tehran. (in Persian).

44. Piran, Parviz. (1988). “Marginalization in Iran”. Economic-Political Information. Third Year. No. 1. Tehran. (in Persian).

45. Piran, Parviz. (1989). “Priority and Urban Governance: Theoretical Perspectives”. Political-Economic Monthly. No. 30. Tehran. (in Persian).

46. Piran, Parviz. (1995). “Landing in Iran: The Final Section”. The Journal of Political-Economic Information. No. 95-96. (in Persian).

47. Piran, Parviz. (2002). “Again on informal settlements: the case of Shirabad, Zahedan”. Seven Cities. Civil and Urban Development Quarterly, Urban Development and Urban Development Quarterly. No. 9-10. PP. 5-12. (in Persian).

48. Piran, Parviz. (2003). “Informal Settlement Communities in Iran: From the living World of Daily Life to Theoretical Analysis”. Specialized informal residency workshop in Iran. Shahid Beheshti University. (in Persian).

49. Piran, Parviz. (2008). “from Informal Settlements to Poor Settlements”. Seven Cities Magazine. No. 23-24. PP. 14-29. (in Persian).

50. Rostamzadeh, Yavar. (2012). “Organization and Empowerment of Informal Settlements in Urban Neighborhoods by Studying the Attitudes of Local Residents (Case study: Tohid neighborhood of Bandar Abbas city)”. Urban management. No. 28. PP. 321-336. (in Persian).

51. Rustayi, Shahrivar, Ahadgnejad, Asghari Zamani, Zanganeh & Saeedi. (2015). “Assessment of Urban Poverty in Informal Settlements in Kermanshah City Using Factor Analysis Model (Case Study of Dolatabad and Shaterrabad District in 2006)”. Geography and Planning.19 (53). PP. 137-166 (in Persian).

52. Safari Shali, Reza & Karam Habibpour. (2012). A Comprehensive Guide to SPSS Application in Surveying Research (Quantitative Data Analysis). Tehran: Loya, thinkers. (in Persian).

53. Saleh. I. (1999). “Housing Market Dynamics in The Metropolitan Area: A Case Study of The Informal Housing Markets in The Metropolitan Jabtabek”. Ph. D Thesis. University of Pennsylvania. United States.

54. Sarvar, Rahim. (2013). “Future Development of Developmental Strategies for the Development of Informal Settlements in the Capital of the State”. Geographical Investigations. Vol. 1. No. 3. PP. 1-22. (in Persian).

55. Sarvar, Rahim. (2009). “An Introduction to the Future of Extension of Informal Settlements in Tehran's Urban Area”. Seventh-Seventh Journal. No. 29-30. PP. 56-66. (in Persian).

56. Schmidhuber, J. (2009). “Low complexity art“. Leonardo. Vol. 30. PP. 77-103.

57. Sharifi, Maryam, J. Javan, H. Shayan& M. R. Rahnama .(1393). “Analysis of the Causes of Population Capacity in Private Villages of Mother Cities Using Factor Analysis (Case Study: Mashhad Street Fortress)”. Rural Planning and Research. Year 4. No. 1. PP. 15-29. (in Persian).

58. Srinivas, H. (2005). “Urban Squatters and Slums Defining Squatter Settlements”. Retrieved on December 2, 2009 from www/gdrc.org/uem/squatters/squatters.html.