نوع مقاله : مستخرج از پایان نامه
نویسندگان
1 دانشیار گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران
2 استادیار گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه پیام نور واحد سنندج
3 گروه جغرافیای سیاسی، دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
مناطق مکان‌هایی برای فرایندهای سیاسی توسط کنشگران مختلف هستند، منطقه‌ها از قبل به‌صورت کامل موجودیت ندارند و همچنین کاملاً برساخته‌ای ثابت و متصلب نیست. مناطق در پویایی کامل بین جوامع انسانی قرار داشته و به کنش‌ها، واکنش‌ها، فعالیت‌ها و ایده‌ها شکل می‌دهند. مناطق متأثر از ویژگی‌های ساختاری و کارکردی برساخته‌ای سیاسی همراه با تعامل‌های متنوع در روندهای تاریخی هستند که در عقاید، هویت‌ها و هنجارها خود را بروز می‌دهند. پویایی مناطق و تأثیر پذیرفتن از عوامل متعدد جغرافیایی و تغییرات کارکردی در مقیاس‌های جغرافیایی سبب شده است که مناطق در بستر تاریخی تحت‌تأثیر عوامل ژئوپلیتیک و پویایی نظام بین‌الملل مدام در حال شکل‌گیری و فروپاشی باشند. با تحولات اساسی در نظام بین‌الملل و اقتصاد سیاسی بین‌الملل همگرایی منطقهای چندبعدی و کثرت‌گرا در مقیاس‌های مختلف در حال شکل‌گیری در مکان‌های مختلف جهان است. همگرایی منطقه ای جدید صرفاً مبتنی بر همکاری‌های امنیتی نیست بلکه در حال درنوردیدن ابعاد مختلف زیست اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، نهادی، محیط‌زیست، دیپلماسی آب در حوضه‌های آبریز مشترک و ... است. همگرایی منطقهای جدید بازیگران بیشتری و جدیدتری را در سطوح مختلف برای کنشگری در فضای جغرافیایی به کار می‌گیرد تا نقش فعالانه‌تری را باتوجه‌به ظرفیت‌های محیطی ایفا کنند. همگرایی منطقهای به‌صورت کلی یک فرایند سیاسی است اما به‌صورت گسترده همگرایی منطقهای تحت رهبری مطلق حکومت‌ها نیست چون حکومت‌ها باتوجه‌به تحولات گسترده در سطح جهان و پویایی فلسفه سیاسی تنها کنشگران سیاسی و اقتصادی فرایندهای همگرایی منطقهای نیستند. یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در فرایند همگرایی رابطه بین شیوه‌های حکمرانی و نظام سیاسی در مقیاس فروملی، ملی، منطقهای و جهانی است. اگر همگرایی منطقهای تحت تاثیر عوامل ژئوپلیتیک همگرا شکل نگیرد، عوامل واگرا کنش‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی واحدهای جغرافیایی را تحت تاثیر قرار میدهد. بین واحدهای سیاسی هم‌زمان عوامل ژئوپلیتیک همگرا و واگرا وجود دارند و این عوامل در گذر زمان به توجه به پویایی معادلات سیاسی تضعیف و یا تقویت می‌گردند. در زمینه همگرایی و واگرایی متفکرانی همچون کانتوری و اشپیگل ، ارنست بی هاس ، جوزف نای و ... نظریه‌پردازی کرده‌اند. دگرگونی‌های جهان بعد از فروپاشی نظام ژئوپلیتیک دوقطبی و پایان جنگ سرد پدیده‌های جغرافیایی را در مقیاس‌های مختلف به همدیگر وابسته کرده است و همگرایی منطقهای را به سمت چندسطحی شدن و چندجانبه‌گرایی سوق داده است. تجربه‌های همگرایی منطقهای در فضاهای جغرافیایی مختلف در شرق آسیا، اروپا نشان داده است که این مناطق به سمت پویایی اقتصادی و توسعه گام نهاده‌اند و در ساختار قدرت جهانی و نظام ژئوپلیتیک نقش برجسته‌تری را در محیط امنیتی پایدار ایفا کرده‌اند. در مقابل مناطقی که بر اهمیت همگرایی منطقهای مبتنی بر ظرفیت‌های طبیعی و انسانی بی‌توجهی کرده‌اند، این مناطق نتوانسته-اند در معادلات ژئوپلیتیک در مقیاس‌های منطقهای و جهانی نقشی برجسته ایفا کنند و همواره مورد بهره‌برداری‌های سیاسی توسط رقبا قرار گرفته‌اند. ایران یکی از کشورهای جنوب غرب آسیا است که دارای ظرفیت‌های متعددی در ابعاد ساختاری و کارکردی در محیط پیرامون خود در راستای همگرایی منطقهای است. بستر جغرافیایی فلات ایران و ویژگی-های طبیعی آن از یک سو و وجود اقوام و مذاهب مختلف در نواحی مرزی با عقبه جغرافیایی در پیرامون ایران از سوی دیگر از ظرفیت‌های همگرایی منطقهای ایران محسوب می‌گردند، موقعیت ژئوپلیتیک ایران در منطقه جنوب غرب آسیا این کشور را در هارتلند تحولات سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی منطقه قرار داده است و هرگونه بلوک‌بندی سیاسی و ژئوپلیتیکی بدون کنشگری ایران مبتنی بر عقلانیت سیاسی و واقعیات عینی و ذهنی نیست. به‌رغم وجود فرصتهای متعدد و عوامل عینی و ذهنی ژئوپلیتیکی در جغرافیای ایران در راستای همگرایی منطقهای اما این مهم به‌صورت عملیاتی در سطوح مختلف سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی شکل نگرفته است. یکی از دلایل شکل نگرفتن ساز و کارهای همگرایی منطقهای در پیرامون ایران عدم شناخت کافی و دقیق از عوامل ژئوپلیتیکی موثر در فرایند همگرایی در ابعاد و مقیاس‌های مختلف است. در این میان یکی از گروه‌های هویتی استراتژیک در داخل و پیرامون ایران در راستای ایجاد بسترهای همگرایی کردها هستند. ایران با توجه به ظرفیت کردها در منطقه میتواند با شناخت عوامل همگراکننده منافع ملی خود را تامین کند. یکی از واحدهای فدرال در چارچوب کشور عراق که با فروپاشی رژیم بعث از کنشگری سیاسی، امنیتی، فرهنگی و اقتصادی در مقیاس منطقهای و جهانی برخوردار بوده و دارای تأثیرات و پیوند مشترک فرهنگی - تاریخی با ایران است اقلیم کردستان عراق است. کردها با جمعیت قابل‌توجه در کشورهای عراق، ترکیه، سوریه و ایران پراکنده‌اند، قدرت-های منطقهای کردها را عوامل بحران‌زا در نظم امنیتی منطقه تلقی می‌کنند، اما به‌رغم اشتراکات نژادی، تاریخی، فرهنگی و میراث تمدنی ایران با کردها این کشور در راستای فرصت‌سازی از پتانسیل کردها در راستای همگرایی منطقهای منفعلانه عمل کرده است و این کنشگری باعث شده که رقبا از پتانسیل کردها در راستای تولید قدرت منطقهای و جهانی خود بهره‌برداری کنند. یکی از مناطق پیرامون ایران که بعد از تغییرات ساختار سیاسی عراق و تحولات منطقه خاورمیانه به‌عنوان یک واحد فدرال در قانون اساسی عراق شکل‌گرفته است منطقه اقلیم کردستان عراق است. اقلیم کردستان عراق به‌صورت چند سطحی و در ابعاد مختلف ساختاری و کارکردی برای ایران دارای اهمیت استراتژیک است و از سوی دیگر ایران به‌عنوان یک قدرت منطقهای استراتژیک دارای اهمیت فراوانی برای اقلیم کردستان عراق در ابعاد سیاسی، فرهنگی، امنیتی و اقتصادی است. مرزهای طولانی، اشتراکات قومی در دو سوی مرز، مبادلات تجاری گسترده در دروازه‌های رسمی، مبارزه با تروریسم، منابع مشترک آب، منابع انرژی و همچنین نقش اقلیم کردستان عراق در امنیت نواحی مرزی ایران، حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای در اقلیم کردستان عراق، روابط خارجی اقلیم کردستان عراق و... عواملی کلی هستند که اهمیت اقلیم کردستان عراق را برای ایران نشان میدهد. همگرایی اقلیم کردستان عراق با ایران با خوانش ژئوپلیتیکی مبتنی بر واقعیات موجود در مقیاس‌های جغرافیایی میتواند به‌عنوان دومینو در همگرایی منطقهای در پیرامون جغرافیای ایران عمل کند. لذا این پژوهش با روش کیفی مبتنی بر مفاهیم ژئوپلیتیک در پی تحلیل عوامل سیاسی-امنیتی موثر بر همگرایی اقلیم کردستان عراق با ایران در مقیاس‌های جغرافیایی فروملی، ملی، منطقهای و جهانی است تا با ایجاد همگرایی توسعه و امنیت منطقهای تسهیل گردد. داده‌های این پژوهش با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و اینترنتی گردآوری شده است.
کلیدواژه‌ها [English]
)